می‏ دانیم که گروه‏های ذی نفوذ برخلاف احزاب، مستقیماً در به دست گرفتن زمام قدرت و اعمال آن، مشارکت نمی‏کنند بلکه ضمن خارج ماندن از قدرت بر آن‏ تأثیر می گذارند و به آن فشار وارد می‏ نمایند. (1) در ایران، بازاریان، روحانیون، اشراف، خوانین و ملاکین بزرگ همواره از عمده‏ترین گروه‏های ذی‏ نفوذ در تاریخ معاصر بوده‏اند. نقش روحانیون در لغو امتیاز نامه‏ها، انقلاب مشروطه و سقوط محمدعلی شاه، مقاومت علیه رضاخان (مانند مقاومت در برابر جمهوری خواهی او و واکنش در برابر کشف حجاب)، جریان نهضت ملی و ملی شدن صنعت نفت، واقعه سی‏ام تیر ماه 1331 ه.ش. جریانات سال 1342.ه.ش. و بالاخره انقلاب اسلامی به مراتب بالاتر از نقش احزاب سیاسی در ایران بوده است. (2) روحانیون همواره به عنوان یک گروه ذی نفوذ در ایران، بر صاحبان قدرت فشار می‏ آورده‏اند. موارد آن را به طور فهرست وار بررسی می‏ کنیم:

1- نهضت تنباکو: حکم تحریم تنباکو از طرف میرزای شیرازی به لغو این امتیاز انجامید. (3)

2- انقلاب مشروطه:نقش روحانیون به خصوص نقش آیت الله سید عبد الله بهبهانی و آیت الله سید محمد طباطبایی در بسیج توده مردم، واضح‏ تر از آن است که محتاج توضیح باشد.اما نکته حائز اهمیت این که اگرچه هدف انقلاب مشروطه برپایی حکومت اسلامی نبوده است، اما نقش روحانیون در آن غیر قابل انکار است.

3- لغو قرار داد 1919 : مرحوم مدرس در این زمینه نقش بسزایی را ایفا کرده ‏است. «سر پرسی‏ کاکس» در این زمینه طی نامه‏ای به لندن، مرحوم مدرس را در رأس مخالفان قرار داد معرفی می ‏نماید. (4)

4- مخالفت‏ با جمهوری خواهی رضاشاه: مرحوم آیت الله مدرس، رهبر مخالفان رضا شاه بود.او در این راه، چندین بار مجلس را از اکثریت انداخت. (5) نیکی کدی در این زمینه می‏ گوید: «کودتای 1921 رضا شاه که عمدتاً به وسیله ژنرال آیرونساید بریتانیایی ترتیب یافته بود، سکولار بود و نیروهای مذهبی فقط در مخالفت‏ با جمهوریخواهی رضاشاه در 1924 م.بود که اهمیت‏ یافتند. (6) .

5- نهضت ملی شدن صنعت نفت: در این دوره روحانیون را به سه دسته‏ می توان تقسیم کرد؛ گروه روحانیون به زعامت آیت الله العظمی بروجردی، بیشتر در پی قوام و استحکام امور مذهبی بودند تا امور سیاسی. گروه دوم که به رهبری آیة الله کاشانی تا سی تیر ماه 1331 ه.ش. از دکتر مصدق حمایت می‏کردند، به مخالفت ‏با او پرداختند و گروه سوم روحانیونی که تا آخر طرفدار مصدق باقی ماندند. (7)

6- قیام 15 خرداد 1342 و نقش روحانیت در آن.

7- کاپیتولاسیون سال 1343 و نقش امام خمینی (ره) .

8- انقلاب اسلامی و نقش روحانیت در آن.

حاصل بحث فوق این شد که تا پیروزی انقلاب اسلامی، روحانیون به عنوان یک گروه ذی نفوذ همواره بر حاکمان فشار وارد می‏آورده‏اند. سبب نفوذ بیشتر روحانیت نسبت ‏به سایر گروه‏های ذی نفوذ آن است که آنها به راحتی می‏توانند اقدام به بسیج مردم نمایند. بنابراین روحانیون تنها مانعی بر سر راه فعالیت ‏سایر گروه‏های ذی نفوذ به حساب نمی‏آمدند بلکه عمدتاً در برهه‏های مختلف تاریخی، با بقیه گروه‏ها ائتلاف نموده و با آنان همکاری نزدیکی داشته‏اند، به گونه‏ای که تفسیر آنان از دین، تسهیل کننده فعالیت همه گروه‏های ذی نفوذ بوده است؛ مثل همکاری روحانیون و روشنفکران در پیروزی. روحانیون طرفدار مشروطه، مشروطه را که از اهداف روشنفکران انقلابی محسوب می ‏شد، حکومت‏ خداپسند و مطابق با احکام و شریعت پیامبر اکرم (ص) اعلام نمودند، به گونه ‏ای که آیت الله نایینی از باب دفع افسد به فاسد به آن مشروعیت موقتی بخشید.همچنین در دوره نهضت ملی نفت، همراهی آیة الله کاشانی با دکتر مصدق تا سی‏ام تیر ماه 1331، عامل مهمی در بسیج توده مردم به شمار می ‏آمده است. در قضیه اصلاحات اراضی، روحانیون به مخالفت ‏با شاه برخاستند و اصلاحات ارضی را خلاف شرع اعلام نمودند. در مورد انقلاب اسلامی نیز صحیح تر آن است که بگوییم، گروه‏های دیگر به روحانیت پیوستند و با آن همکاری کردند. به هر حال نتیجه‏ ای که از این بحث گرفته می ‏شود این که دین و سنت دینی مانعی در راه کارکرد سایر گروه‏های ذی نفوذ نبوده، بلکه در برهه‏های حساس ‏تاریخ، شاهد ائتلاف روحانیون با سایر گروه‏های ذی نفوذ همچون بازاریان و روشنفکران هستیم.

پس از انقلاب اسلامی، روحانیون حکومت را به دست گرفتند و از حالت گروه ذی نفوذ خارج شدند. این بار نقش آنان در تسهیل و یا تجدید فعالیت ‏سایر گروه‏های ذی نفوذ مطرح شد. پس از انقلاب اسلامی، گروه‏های جدید وابسته به روحانیت ظهور کرده اند و به عنوان گروه‏های ذی نفوذ مطرح می‏باشند؛ مثلاً انجمن‏های اسلامی را می‏توان از جمله گروه‏های دارای نقش مؤثر به شمار آورد که به طور غیر مستقیم در سیاست دخالت می کنند و قدرت سیاسی را تحت فشار قرار می‏دهند